Στο ίδιο έργο θεατές. Μετά την Αθήνα, «φόρο αίματος» πληρώνουν και τα αρχαία της Θεσσαλονίκης από τη διέλευση του μετροπόντικα

από **ΜΗΔΕΙΑ** Τετ 3 Σεπ - 22:22

Της Δήμητρας Κουντή

Τέλη του 20ου αιώνα, λίγο πριν την πανηγυρική, ελπιδοφόρα (αλίμονο) έλευση της νέας χιλιετίας, η αρχαία Αθήνα, η πόλη κάτω από την πόλη, παραχωρούσε ταπεινά τη θέση της στη σύγχρονη.

Οι αρχαιότητες της Αθήνας πλήρωσαν το δικό τους «φόρο αίματος» για τη διέλευση και τη λειτουργία του μητροπολιτικού σιδηροδρόμου. Τότε διαλύθηκαν, μεταφέρθηκαν ή καταχώθηκαν εκατοντάδες ακίνητα, ενώ χιλιάδες κινητά αρχαία αποθηκεύτηκαν για να στεγαστούν κάποτε σε ένα διαχρονικό μουσείο για την Αθήνα. Η αρχαία Αθήνα θα πλήρωνε στο όνομα του εκσυγχρονισμού ένα ακόμη μεγαλύτερο τίμημα εάν δεν είχε καταρρεύσει τμήμα του Βαλεριάνειου τείχους που είχε αποκαλυφθεί κατά τις εργασίες του μετρό στον Εθνικό Κήπο. Ο φόβος της κατάρρευσης (λόγω των σαθρών υποστρωμάτων) του σημαντικότερου νεκροταφείου της αρχαίας Αθήνας, του Κεραμεικού, ήταν τότε, περισσότερο από ποτέ, ορατός. Έτσι, τον Δεκέμβριο του 1997 πείσθηκε ο τότε υπουργός Πολιτισμού Ευάγγελος Βενιζέλος να υπογράψει την παράκαμψη της διέλευσης του μετρό από τον Κεραμεικό. Είχε χαθεί, από το 1985 που η αρμόδια εφορεία αρχαιοτήτων πρότεινε τη μετακίνηση της σήραγγας έως το 1995 που εξέπεμψαν Σ.Ο.Σ για τον Κεραμεικό («κινδυνεύει να καταρρεύσει ή να υποστεί βαρύτατες συνέπειες από τους κραδασμούς»), απίστευτα πολύτιμος χρόνος, χρήματα και ανθρώπινος μόχθος.

Το 2000 με αφορμή την έκθεση πεντακοσίων αρχαίων ευρημάτων από τις ανασκαφές του μετρό στο μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, η έφορος αρχαιοτήτων Λιάνα Παρλαμά έγραφε: «Για να μη συνεχίσουν τα αρχαία να είναι τα αυτονόητα θύματα της προόδου αλλά ούτε και να γίνονται αντικείμενα ανεύθυνης εκμετάλλευσης, πρέπει η εμπειρία που αποκτήθηκε από τη δημιουργική σύγκρουση της Αθήνας και συνεχίζει να αποκτάται από τα έργα των μεγάλων οδικών αρτηριών σε όλη την έκταση της χώρας, να οδηγήσει στη διαμόρφωση και θεσμοθέτηση μιας άλλης αντίληψης για τα δημόσια έργα, με τη συμμετοχή της αρχαιολογικής πλευράς στον σχεδιασμό τους και την εξασφάλιση των δικαιωμάτων των μνημείων». Έναν χρόνο μετά, ένας από τους πλέον ιστορικούς χώρους της Ελλάδας, ο τόπος όπου δόθηκε η περίφημη μάχη του Μαραθώνα το 490 π. Χ., θα διαμορφωνόταν, παρά τις εντονότατες επιστημονικές διαμαρτυρίες (ο αρμόδιος υπουργός Ε. Βενιζέλος κώφευε), σε κωπηλατοδρόμιο! Αυτονόητο θύμα της προόδου και των Ολυμπιακών Αγώνων.

Στο ίδιο έργο θεατές. Μετά την Αθήνα, «φόρο αίματος» πληρώνουν και τα αρχαία της Θεσσαλονίκης από τη διέλευση του μετροπόντικα Stoidioergo02

Στο ίδιο έργο θεατές. Μετά την Αθήνα, «φόρο αίματος» πληρώνουν και τα αρχαία της Θεσσαλονίκης από τη διέλευση του μετροπόντικα Stoidioergo02

Αγώνας υπέρ των Βυζαντινών αρχαιοτήτων της Θεσσαλονίκης.

Το 2012 κατά τη διάρκεια των εργασιών για τη διέλευση του μετρό στη Θεσσαλονίκη, αποκαλύφθηκε στη θέση του σταθμού Βενιζέλος, σε βάθος περίπου 6 μέτρων από την επιφάνεια της σύγχρονης Εγνατίας οδού, μια κεντρική οδική αρτηρία σε μήκος 76 μέτρων. «Εδώ, ο σταθμός σχεδιάστηκε πάνω στο αιώνιο σταυροδρόμι της πόλης», είχε αναφέρει σε διάλεξή της η έφορος της αρμόδιας 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δ. Μακροπούλου. Η ανασκαφή, σε έκταση 1.600 τ.μ., έδωσε όλα τα απαιτούμενα στοιχεία για τη διαχρονία του σταυροδρομιού, καθώς αποκαλύφθηκε η περίφημη Decumanus Maximus (decumanus ονόμαζαν τις ρωμαϊκές οδούς που ήταν προσανατολισμένες από τα ανατολικά προς τα δυτικά και συνήθως κοσμούνταν στην αρχή και το τέλος τους από πλατείες), κάτω από τη σημερινή Εγνατία και μια κάθετη οδός (cardo που αντιστοιχεί στη σημερινή Βενιζέλου). Οι δυο οδοί (εντοπίστηκαν στην ακριβή διασταύρωσή τους) αποκαλύφθηκαν σε πλάτος 7,80 και 4,50 μέτρων αντίστοιχα, μαρμαροστρωμένες με ίχνη, σε πολλά σημεία, των αμαξοτροχών.

«Γύρω από τους δρόμους», σύμφωνα με την περιγραφή της κ. Μακροπούλου, «εκτείνονται πυκνοδομημένα οικοδομικά τετράγωνα, που συνιστούν γειτονιές της βυζαντινής αγοράς της πόλης. Καταστήματα και εργαστήρια προσανατολίζονται με ανοιχτούς προς τον δρόμο χώρους για την έκθεση των προς πώληση προϊόντων. Πληθώρα μικροαντικειμένων και κοσμημάτων, όπως επιστήθιοι σταυροί, γυάλινα και χάλκινα βραχιόλια, χάλκινα κυρίως και σπανιότερα ασημένια δακτυλίδια, μαρτυρούν τον διαχρονικά εμπορικό χαρακτήρα της περιοχής, με έμφαση κυρίως στον τομέα της αργυροχρυσοχοΐας. Δεν είναι τυχαίο», όπως τόνισε η κ. Μακροπούλου, «ότι ακόμη και σήμερα υπάρχει πληθώρα καταστημάτων χρυσοχοΐας στην Εγνατία οδό».

Η αποκάλυψη ενός τόσο ευανάγνωστου ενιαίου συνόλου της βυζαντινής Θεσσαλονίκης ήταν επόμενο ότι θα απασχολούσε όχι μόνο την επιστημονική αλλά όλη την κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Για αυτό κλήθηκε το ανώτατο γνωμοδοτικό όργανο του Υπουργείου Πολιτισμού, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, να γνωμοδοτήσει για την τύχη των αρχαιοτήτων. Και γνωμοδότησε, χωρίς να έχει πραγματοποιήσει αυτοψία, επιτόπια δηλαδή έρευνα, τον Φεβρουάριο του 2013 υπέρ «της απόσπασης και της μεταφοράς των αρχαιοτήτων του Σταθμού Βενιζέλου στο πρώην στρατόπεδο Παύλου Μελά -ή όπου αλλού- προκειμένου να συνεχισθούν οι εργασίες για τη διάνοιξη της σήραγγας του μετρό». Αυτή η πρώτη γνωμοδότηση του ΚΑΣ και στη συνέχεια η υπογραφή της απόφασης από τον πρώην αναπληρωτή υπουργό Πολιτισμού Κώστα Τζαβάρα, προκάλεσε τη συγκέντρωση 16.000 υπογραφών Ελλήνων και ξένων επιστημόνων και πολιτών, που τάχθηκαν υπέρ «της ιστορικής αναγκαιότητας συνύπαρξης (και όχι απόσπασης) των αρχαίων με το σύγχρονο μετρό» και την προσφυγή του Δήμου Θεσσαλονίκης στο Συμβούλιο Επικρατείας. (Η Επιτροπή Αναστολών του ΣΤΕ γνωμοδότησε το 2013 πως: οι ανωτέρω αρχαιότητες αποτελούν μοναδικό μνημείο και ιστορικό τμήμα της πόλης της Θεσσαλονίκης, που διατηρήθηκε στην αυθεντική του μορφή επί 16 περίπου αιώνες, η ύπαρξη του οποίου, αν και είχε θεωρηθεί βέβαιη από την αρμόδια αρχαιολογική υπηρεσία, εν τούτοις δεν ελήφθη υπʼ όψιν κατά την έγκριση της κατασκευής του σταθμού στη θέση αυτή, αφού στα στοιχεία του φακέλου δεν περιλαμβάνονται μελέτες με εναλλακτικές λύσεις κατασκευής του σταθμού ή κατάργησής του, προκειμένου το μνημείο να προστατευθεί και να αναδειχθεί in situ).

Ο «πόλεμος» είχε ξεκινήσει γιατί αφενός μεταφορά και επανέκθεση ενός συνόλου, όπως τονίζουν οι αρχαιολόγοι, «είναι μια σκηνογραφική εργασία και όχι πια αρχαιολογία», αλλά και γιατί κανείς, από τους ειδικούς και μη, δεν είχε πεισθεί ότι αρχαία και σταθμός μετρό δεν μπορούν να συνυπάρξουν! Απόδειξη πως στο δεύτερο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (28 Ιανουαρίου 2014) όπου επανήλθε το θέμα, μετά από ώρες και ώρες συζητήσεων και αντεγκλήσεων (κοντά 12 ώρες κράτησε η εξέταση του θέματος) αποφάνθηκαν ότι είναι δυνατόν να «υπάρξει απόσπαση και επανατοποθέτηση των σημαντικών αρχαίων στο σημείο εύρεσής τους -μετά την εκπόνηση ειδικών μελετών- δηλαδή εντός του σταθμού Βενιζέλος». Η απόφαση που έλαβαν με οριακή πλειοψηφία, με 8 ψήφους υπέρ και 7 κατά, είναι ευάλωτη (σύμφωνα με το πρωτόκολλο του ΚΑΣ, αποφάσεις που ελήφθησαν με οριακή πλειοψηφία επανεξετάζονται) και επιπλέον δεν φαίνεται να ικανοποιεί απόλυτα τους αρχαιολόγους και όχι μόνο. Χαρακτηριστική η δήλωση της προέδρου του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων Δ. Κουτσούμπα που ανέφερε: «Μπορεί να γίνει ο σταθμός κάτω από τα αρχαία με αυτοϋποστηριζόμενη σήραγγα και να μείνουν τα αρχαία στη θέση τους. Εάν η πρόταση αυτή είναι ακριβή ή επικίνδυνη, να πάμε σε άλλη λύση. Γενικά, δεν μας έχουν πείσει ότι τεχνικά δεν υπάρχει λύση για τη μη απόσπαση των αρχαιοτήτων».

Για την ιστορία, οι ανασκαφές στους σταθμούς του μετρό στη Θεσσαλονίκη (μεταξύ των οποίων οι σταθμοί με τη μεγαλύτερη πυκνότητα αρχαίων, οι σταθμοί Δημοκρατίας, Βενιζέλου, Αγ. Σοφίας και Φλέμινγκ) έφεραν στο φως πάνω από 100.000 κινητά ευρήματα, ενώ διαλύθηκαν ή καταχώθηκαν εκατοντάδες ακίνητα ευρήματα. Μεταξύ αυτών και μια παλαιοχριστιανική Βασιλική που αποκαλύφθηκε το 2009 και σύμφωνα με την απόφαση του ΚΑΣ καταγράφηκε και καταχώθηκε. Αλλού εφαρμόζεται η «λύση» της απόσπασης αρχαίων και της μεταφοράς τους εντός των σταθμών, λύση που θα εφαρμοστεί και στον σταθμό Αγ. Σοφία όπου έχει αποκαλυφθεί τμήμα του εντυπωσιακού κεντρικού οδικού άξονα της πόλης που καταλήγει σε πλατεία με κρήνη. Η ευθύνη για τη διάσωση των μνημείων αποτυπώνεται στα λόγια της διευθύντριας της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δέσποινας Μακροπούλου: «Πράγματι, οι εργασίες για τη διάνοιξη του μετρό έγιναν η αφορμή για να μάθουμε πολλά για την πόλη μας. Αλλά και για να μεριμνήσουμε για τη διάσωσή τους. Θέλουμε να κτίσουμε το μέλλον μας πάνω στη γνώση του ιστορικού παρελθόντος αλλά όχι πάνω στο πτώμα του».

ΠΗΓΗ

*www.artnews.gr