Πρωτομαγιά: Μαγιάτικο στεφάνι και άλλα έθιμα

Πρωτομαγιά: Μαγιάτικο στεφάνι και άλλα έθιμα

Πρωτομαγιά. Από τις ελάχιστες γιορτές χωρίς θρησκευτικό περιεχόμενο που έχουν διατηρηθεί ως τις μέρες μας, πιθανόν κατάλοιπο πανάρχαιων προχριστιανικών δοξασιών σχετικών μετη γονιμότητα και την καρποφορία της γης.

Χαρακτηριστικό ότι οι βασικές εκδηλώσεις της, όπως η έξοδος των ανθρώπων στην ύπαιθρο μεσυνοδεία χορών και τραγουδιών και το μάζεμα λουλουδιών για να πλεχτούνστεφάνια, τα οποία στη συνέχεια κρεμιούνται σε εμφανή θέση των σπιτιών, συναντώνται ι στον λαϊκό πολιτισμό πολλών ευρωπαϊκών λαών. Στη Σουηδία,π.χ., την Πρωτομαγιά οι χωρικοί μαζεύουν πράσινα κλαδιά που τα αναρτούνστα σπίτια τους, ενώ τραγουδούν τραγούδια που μιλούν για ευφορία και ευτυχία. Σε χωριά της Γερμανίας την 1η Μαΐου ένα κλαδί στολισμένο με ταινίες (το Maibaum) τοποθετείται στην κεντρική πλατεία και γύρω τουστήνονται ξέφρενοι χοροί. Ακόμη εκλέγουν το πιο όμορφο κορίτσι τουχωριού ως Βασίλισσα του Μαΐου (Maikonigin), το οποίο και ντύνουν με κάτασπρο φόρεμα.

Ενα από τα πιο τυπικά έθιμα της Πρωτομαγιάς, το μαγιάτικο κλαδί ή το στεφάνι, είναι πιθανόν να έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Είναι γνωστό ότι στην αρχαία Ελλάδα τέτοια κλαδιά ή στεφάνιατα χρησιμοποιούσαν πολύ συχνά. Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι δενέλειπαν από καμιά σημαντική εκδήλωση του δημόσιου, ιδιωτικού ή θρησκευτικού βίου. Επιπλέον είναι αξιοπρόσεκτο ότι η πιο σημαντική γιορτή ενός μήνα των αρχαίων, του Θαργηλιώνος, που πάνω - κάτω αντιστοιχούσε με τον δικό μας Μάιο, περιελάμβανε στα δρώμενά της τηνκατασκευή ενός κλαδιού ανάλογου με το μαγιάτικο. Πιο συγκεκριμένα, στα Θαργήλια, γιορτή που έδωσε και το όνομά της σ' ολόκληρο τον μήνα,σχημάτιζαν μια λατρευτική πομπή προς τιμήν του Ηλίου και των Ωρών (Εποχών), που συντελούν τα μέγιστα στην ωρίμανση των καρπών. Στην πομπή περιέφεραν ένα πράσινο κλαδί που μόλις είχε πετάξει φύλλα. Το τύλιγαν με ταινίες και πάνω του κρεμούσαν σύκα, διάφορα ψωμάκια και μικρά φλασκιά γεμάτα κρασί, λάδι και μέλι. Το κλαδί αυτό, η «ειρεσιώνη» των γραπτών πηγών, μοιάζει εξαιρετικά με το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, και αυτό μας το βεβαιώνει και το γεγονός ότι σε παλιότερες εποχές το τελευταίο το έφτιαχναν όχι με άνθη αλλά με κλαδιά οπωροφόρων δένδρων που έφεραν καρπούς και στα οποία αναρτούσαν κρεμμύδια και σκόρδα.
Η Ψευδο-ηροδότεια βιογραφία του Ομήρου μάς διασώζει και τα λόγια που τραγουδούσαν τα παιδιά καθώς περιέφεραν την «ειρεσιώνη": «Ερχόμαστε στο σπίτι ενός πλούσιου νοικοκύρη. Αφήστε τις πόρτες ανοιχτές, γιατί μπαίνει ο Πλούτος και μαζί του η Χαρά και η Ειρήνη. Να 'ναι γεμάτα πάντα τα σταμνιά του και στη σκάφη του ζυμώματος το ζυμάρι να φουσκώνει ψηλά. Ο γιος του σπιτιού να παντρευτεί, και η κόρη να υφάνει ένα πανώριο υφαντό» (μτφρ.Ι. Κακριδή). Το καταστόλιστο αυτό κλαδί στο τέλος της γιορτής το κρεμούσαν στις θύρες των ναών και των σπιτιών τους. Εκεί το άφηναν ώσπου να ξεραθεί για να μπορεί να καεί και να αντικατασταθεί την επόμενηχρονιά από ένα νέο.

Τα Θαργήλια ήταν κυρίως αγροτική γιορτή. Στη διάρκειά της γινόταν προσφορά των πρώτων καρπών της νέας συγκομιδής στους θεούς, ουσιαστικά ακάμωτων ακόμη, αφού τη γιόρταζαν πριν από τον θερισμό. Με τέτοιες πράξεις ο άνθρωπος ήθελε να ευχαριστήσει το θείο για όσα του πρόσφερε και να ζητήσει τη συνέχιση της εύνοιάς του. Ωστόσο το ότι συμπεριλάμβανε στο πρόγραμμά της και μια σκοτεινή καθαρτήρια τελετή η όλη γιορτή ήταν αφιερωμένη στον Απόλλωνα, τον θεό της κάθαρσης δείχνει ότι ξεπερνούσε τον αγροτικό χαρακτήρα και προσέγγιζε ακόμη και τον χώρο της μαγείας.
Πιο συγκεκριμένα, στη διάρκεια της γιορτής επέλεγαν ένα ή δύο περιθωριακά άτομα, τους γνωστούς «φαρμακούς» ή τα «καθάρματα» των πηγών και κτυπώντας και πετροβολώντας τα, τα απομάκρυναν ως αποδιοπομπαίους τράγους έξω από τα όρια της πόλης τους. Μερικές φορές μάλιστα αναφέρεται και θανάτωση των «καθαρμάτων» (= των θυμάτων της κάθαρσης!). Ο καθαρμός ως προϋπόθεση για να είναι πλούσια η νέα σοδειά και γενικά για να έχει επιτυχία κάθε νέα αρχή είναι πολύ γνωστός σε πρωτόγονες κοινωνίες και όχι μόνον.
Το πράσινο κλαδί με τα φύλλα του συμβόλιζε τη ζωή και την ανανέωσή της και υποτίθεται ότι χάριζε στον κάτοχό του υγεία, καλή τύχη, ειρήνη, ευτυχία και ευφορία. Ανάλογο συμβολισμό πρέπει πιθανόν να δούμε και στο πρωτομαγιάτικο στεφάνι, ο οποίος στις μέρες μας δύσκολα μπορεί να ανιχνευτεί, αφού για μας το στεφάνι αυτό δεν αποτελεί ίσως τίποτε περισσότερο από μια ωραία και εύοσμη άνθινη σύνθεση. Μπορεί οι αρχαίοι θεοί και οι ειδωλολατρικές δοξασίες να έχουν από καιρό σβήσει, ωστόσο ορισμένα δρώμενα που σχετίζονταν με αυτά εμφανίζουν αξιοθαύμαστη αντοχή στον χρόνο.
Αλλά δεν είναι μόνον το μαγιάτικο κλαδί που βεβαιώνει για τη σχέση ανάμεσα στον προχριστιανικό και χριστιανικό Μάιο. Σε πολλές χώρες που γνώρισαν ρωμαιοκρατία, όπως η Ελλάδα, υπάρχει μια προκατάληψη για τον μήνα αυτόν, που γενικά θεωρείται μιαρός. Ετσι, π.χ., πιστεύουν ότι οι γάμοι που γίνονται στη διάρκειά του είναι καταδικασμένοι σε αποτυχία. Το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και στην αρχαία Ρώμη. Στην εποχή μας για την αντίληψη αυτή προβάλλεται συνήθως η δικαιολογία ότι ο Μάιος δεν μπορεί να είναι ευνοϊκός για τους νεόνυμφους αφού πρόκειται για μήνα κατά τη διάρκεια του οποίου έχουν οργασμό οι συμπαθητικοί γάιδαροι! Ωστόσο ο αρχικός λόγος της «απαγόρευσης» αυτής είναι πιθανότατα τα Λεμούρια (Lemuria), μια πένθιμη οικογενειακή γιορτή των Ρωμαίων, που τη γιόρταζαν στις 9, 11 και 13 Μαΐου. Σύμφωνα με τις δοξασίες των αρχαίων και όχι μόνον, τα πνεύματα των νεκρών επανέρχονται σε τακτά χρονικά διαστήματα στη γη και μπορούν να βλάψουν τους ζωντανούς. Ετσι η κάθε οικογένεια όφειλε να φροντίζει για την περιποίηση και το καλόπιασμα των δικών της νεκρών. Ενας μήνας που ήταν αφιερωμένος στον παγερό κόσμο των νεκρών σίγουρα δεν ήταν ο καταλληλότερος για να ακουστεί ο υμέναιος, το γαμήλιο τραγούδι.
Και κάτι για το όνομα του μήνα Μάϊου. Αλλοι το συσχετίζουν με το επίθετο majus ( μεγαλύτερος), είτε αυτό αναφέρεται στον Δία είτε στους συγκλητικούς που τιμούνταν τον μήνα αυτόν. Αλλοι όμως το συσχετίζουν και με το όνομα της Μαίας, της μάνας του Ερμή, θεωρώντας την προσωποποίηση της γης, της Μεγάλης Μητέρας όλων.
Πρωτομαγιά και Βυζάντιο
Τα βυζαντινά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη πραγματοποιούνταν ειδική τελετή στο Στάδιο της πόλης με την παρουσία του αυτοκράτορα στη διάρκεια της οποίας ο λαός υποδεχόταν με ύμνους τον ερχομό της άνοιξης.

Oι χρονογράφοι και οι ιστορικοί, που κατέγιναν με την ιστορία της Eπτανήσου, διέσωσαν την περιγραφή των εθίμων της Πρωτομαγιάς από την μεσαιωνική Κέρκυρα όπου ήταν αληθινή τελετουργία! Το νησί από το 1272 ως το 1386 έμεινε κάτω από την κυριαρχία των Aνδεγαυών, Γάλλων αρχόντων της Nεάπολης. Το νησί χωρίστηκε σε μερίδια, σε τιμάρια και τα μοιράστηκαν οι Iταλοί και Γάλλοι πολεμικοί αρχηγοί, που βοήθησαν τους Aνδεγαυούς στην κατάκτηση του νησιού. Ένα από τα τιμάρια αυτά ήταν και «των Aτσιγγάνων», γιατί όλοι οι Aτσίγγανοι, που ήταν τότε στην Kέρκυρα ήταν δούλοι της γης σ αυτό το τιμάριο.
O Bαρώνος, που ήταν εξουσιαστής του τιμαρίου είχε το δικαίωμα να φυλακίζει, να εξορίζει και να βασανίζει τους δούλους του Aτσιγγάνους. Oι Aτσίγγανοι, λοιπόν, κάθε πρώτη του Mάη έμπαιναν στην πόλη της Kέρκυρας όλοι μαζί. Mπροστά πήγαινε η σημαία με τα σήματα ευγενείας του Bαρώνου και ακολουθούσαν μουσικά όργανα, φλογέρες και τύμπανα. Έφερναν μαζί τους από την εξοχή κι ένα κορμό κυπαρισσιού, στολισμένο με πολύχρωμα λουλούδια, κορδέλλες, μεταξωτά μαντήλια, μπαμπάκι σε τούφες, κόκκινα αυγά του Πάσχα, κουκουνάρες, περιστέρια και ορνίθια ζωντανά, φρούτα χρυσωμένα και κάθε τι που βγαίνει την άνοιξη. M αυτόν τον μεγαλόπρεπο «Mάη» πήγαιναν έξω από το μέγαρο του Bαρώνου και τον εγκωμίαζαν με στίχους. Την επόμενη της Πρωτομαγιάς ο Bαρώνος επιθεωρούσε τους δούλους του κι εισέπραττε από τον καθένα τους τον τιμαριωτικό φόρο: 17 άσπρα και 2 όρνιθες για κάθε παντρεμένο και 1 χρυσό φλουρί για τον σημαιοφόρο.
Μερικά από τα πρωτομαγιάτικα αυτά εξακολουθούν και σήμερα στην Kέρκυρα. Bέβαια, σήμερα δεν υπάρχουν «τιμάρια» και δούλοι της γης... Mα σε πολλά χωριά διατηρείται ακόμα και σήμερα το έθιμο του στολισμένου κυπαρισσιού. Eξακολουθούν και σήμερα οι χωρικοί να στολίζουν ένα κυπαρίσσι με κίτρινα, κόκκινα και πολύχρωμα λουλούδια, με κορδέλλες, με χρωματιστά μαντήλια και να το περιφέρουν στα σπίτια και «να λένε το «Mάη».
Φτιάξτε το δικό σας πρωτομαγιάτικο στεφάνι
Ίσως το μοναδικό ζωντανό ακόμα έθιμο από τη μέρα της Πρωτομαγιάς και μια ευκαιρία να κάνετε ένα περίπατο λίγο έξω από τη πόλη, διασκεδάζοντας και δημουργώντας το δικό σας στεφάνι όχι με λουλούδια του εμπορίου αλλά με όσα αγριολούλουδα βρείτε. Το ότι θα το έχετε φτιάξει με τα χέρια σας, ακόμα κι αν δεν έχει παρά μόνο μαργαρίτες, σίγουρα θα το κάνει ξεχωριστό......
Θα χρειαστείτε 2-3 ευλύγιστα κλαριά, από λυγαριά ή κληματόβεργες μήκους περίπου 1 μέτρου. Αν σας είναι δύσκολο να βρείτε, θα καταφύγετε στη λύση του σύρματος. Λυγίστε τα κλαριά ή το σύρμα δημιουργώντας έναν κύκλο, ώστε η μιά του άκρη να καλύψει την άλλη περίπου κατά μια παλάμη και δέστε σφιχτά με σπάγγο ή σύρμα. Κάντε ακριβώς το ίδιο με ένα ακόμα κλαρί, ή κομμάτι σύρμα που σε κάποια σημεία θα περάσετε και θα στερεώσετε, μέσα από τον προηγούμενο κύκλο.
Αν έχετε χρησιμοποιήσει σύρμα ντύστε το γύρω γύρω με ξερό χόρτο ή σκοινί για να αποκτήσει ο κύκλος του στεφανιού περισσότερο όγκο. Αν βρείτε λυγαριά ή κληματόβεργες ο σκελετός του στεφανιού σας είναι ήδη έτοιμος.
Για τους "προνοητικούς", μια πολύ εξυπηρετική ιδέα είναι να δημιουργήσετε ένα γερό σκελετό από λυγαριά ή οποιοδήποτε άλλο εύκαμπτο υλικό, που δεν θα τον πετάξετε όταν μαραθούν τα λουλούδια σας, αλλά θα τον φυλάξετε για το στεφάνι της επόμενης χρονιάς.
Κόψτε λουλούδια με μακρύ κοτσάνι και δέστε τα με λεπτό σπάγγο πάνω στο στεφάνι, ή περάστε τα ανάμεσα από τα κλαριά, πότε το ένα πίσω από το άλλο και πότε το ένα δίπλα στο άλλο, επικαλύπτοντας κάθε φορά τα κοτσάνια των λουδουδιών και τον σκελετό του στεφανιού, αυξάνοντας τον όγκο του μέχρι όσο εσείς θέλετε.

Φτιάξτε θηλιά μ΄ ένα σκοινάκι στο κέντρο του κύκλου και κρεμάστε το στη πόρτα του σπιτιού. Τώρα αν θέλετε να μείνετε πιστοί στην παράδοση του εθίμου... θα πρέπει να προσθέσετε ένα φυτό ..αποτρεπτικό του κακού, όπως το σκόρδο ή η τσουκνίδα και να το αφήσετε στη πόρτα σας μέχρι του Αι Γιαννιού του θεριστή, που έκαιγαν τα μαγιάτικα στεφάνια στις φωτιές.
Πρωτομαγιά........ Από τις ελάχιστες γιορτές χωρίς θρησκευτικό περιεχόμενο που έχουν διατηρηθεί ως τις μέρες μας, πιθανόν κατάλοιπο πανάρχαιων προχριστιανικών δοξασιών σχετικών μετη γονιμότητα και την καρποφορία της γης.
Χαρακτηριστικό ότι οι βασικές εκδηλώσεις της, όπως η έξοδος των ανθρώπων στην ύπαιθρο μεσυνοδεία χορών και τραγουδιών και το μάζεμα λουλουδιών για να πλεχτούνστεφάνια, τα οποία στη συνέχεια κρεμιούνται σε εμφανή θέση των σπιτιών, συναντώνται ι στον λαϊκό πολιτισμό πολλών ευρωπαϊκών λαών. Στη Σουηδία,π.χ., την Πρωτομαγιά οι χωρικοί μαζεύουν πράσινα κλαδιά που τα αναρτούνστα σπίτια τους, ενώ τραγουδούν τραγούδια που μιλούν για ευφορία και ευτυχία. Σε χωριά της Γερμανίας την 1η Μαΐου ένα κλαδί στολισμένο με ταινίες (το Maibaum) τοποθετείται στην κεντρική πλατεία και γύρω τουστήνονται ξέφρενοι χοροί. Ακόμη εκλέγουν το πιο όμορφο κορίτσι τουχωριού ως Βασίλισσα του Μαΐου (Maikonigin), το οποίο και ντύνουν με κάτασπρο φόρεμα.

Ενα από τα πιο τυπικά έθιμα της Πρωτομαγιάς, το μαγιάτικο κλαδί ή το στεφάνι, είναι πιθανόν να έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Είναι γνωστό ότι στην αρχαία Ελλάδα τέτοια κλαδιά ή στεφάνιατα χρησιμοποιούσαν πολύ συχνά. Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι δενέλειπαν από καμιά σημαντική εκδήλωση του δημόσιου, ιδιωτικού ή θρησκευτικού βίου. Επιπλέον είναι αξιοπρόσεκτο ότι η πιο σημαντική γιορτή ενός μήνα των αρχαίων, του Θαργηλιώνος, που πάνω - κάτω αντιστοιχούσε με τον δικό μας Μάιο, περιελάμβανε στα δρώμενά της τηνκατασκευή ενός κλαδιού ανάλογου με το μαγιάτικο. Πιο συγκεκριμένα, στα Θαργήλια, γιορτή που έδωσε και το όνομά της σ' ολόκληρο τον μήνα,σχημάτιζαν μια λατρευτική πομπή προς τιμήν του Ηλίου και των Ωρών (Εποχών), που συντελούν τα μέγιστα στην ωρίμανση των καρπών. Στην πομπή περιέφεραν ένα πράσινο κλαδί που μόλις είχε πετάξει φύλλα. Το τύλιγαν με ταινίες και πάνω του κρεμούσαν σύκα, διάφορα ψωμάκια και μικρά φλασκιά γεμάτα κρασί, λάδι και μέλι. Το κλαδί αυτό, η «ειρεσιώνη» των γραπτών πηγών, μοιάζει εξαιρετικά με το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, και αυτό μας το βεβαιώνει και το γεγονός ότι σε παλιότερες εποχές το τελευταίο το έφτιαχναν όχι με άνθη αλλά με κλαδιά οπωροφόρων δένδρων που έφεραν καρπούς και στα οποία αναρτούσαν κρεμμύδια και σκόρδα.
Η Ψευδο-ηροδότεια βιογραφία του Ομήρου μάς διασώζει και τα λόγια που τραγουδούσαν τα παιδιά καθώς περιέφεραν την «ειρεσιώνη": «Ερχόμαστε στο σπίτι ενός πλούσιου νοικοκύρη. Αφήστε τις πόρτες ανοιχτές, γιατί μπαίνει ο Πλούτος και μαζί του η Χαρά και η Ειρήνη. Να 'ναι γεμάτα πάντα τα σταμνιά του και στη σκάφη του ζυμώματος το ζυμάρι να φουσκώνει ψηλά. Ο γιος του σπιτιού να παντρευτεί, και η κόρη να υφάνει ένα πανώριο υφαντό» (μτφρ.Ι. Κακριδή). Το καταστόλιστο αυτό κλαδί στο τέλος της γιορτής το κρεμούσαν στις θύρες των ναών και των σπιτιών τους. Εκεί το άφηναν ώσπου να ξεραθεί για να μπορεί να καεί και να αντικατασταθεί την επόμενηχρονιά από ένα νέο.

madata.gr